W roku uzyskania praw miejskich z fundacji Tomasza z Ruśca wzniesiony został pierwszy drewniany kościół. Kilkanaście lat później w roku 1469 biskup poznański, Andrzej z Bnina Opaliński zatwierdził przy kościele parafię, mającą swą kaplicę w Ruścu (parafia Nadarzyn znajdowała się wówczas na terenie diecezji poznańskiej i była pod wezwaniem Nawiedzenia NMP i Św. Leonarda Wyznawcy). Prawie sto lat później, w 1554 r. Zofia z Mrokowskich Nadarzyńska założyła pierwszą szkołę w Nadarzynie, a wkrótce potem wraz z Barbarą Pilikową pierwszy szpital pod wezwaniem Św. Ducha. Ten raczej przytułek dla ubogich (taki był charakter ówczesnych szpitali), w pobliżu którego stała figurka Matki Bożej, mieścił się przy obecnej ulicy Poświętnej i przetrwał do czasów rozbiorów. Nowy kościół, na miejsce starego, zniszczonego i spalonego przez Szwedów, powstał w 1661 r., a wzniesiony został przez Michała Karnkowskiego, wojewodę płockiego, starostę wyszogrodzkiego, dziedzica Walendowa, Nadarzyna i Wolicy jednocześnie.

W wiekach XVII i XVIII Nadarzyn kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Od 1678 roku był własnością jezuitów płockich, od 1774 roku należał do Branickich, a potem Ogińskich.

Miasto intensywnie się rozwijało dzięki korzystnemu położeniu przy kupieckim trakcie częstochowskim, jednej z nielicznych dróg przecinających wówczas okolicę. W niespokojnym jednak schyłku XVII wieku, kiedy wojska pruskie i rosyjskie okupowały i grabiły te tereny, ucierpiał również i Nadarzyn, w którego pobliżu odbyło się wiele potyczek powstania kościuszkowskiego.

Po III rozbiorze Polski powiat błoński, w skład którego wchodził wówczas Nadarzyn, znalazł się w zaborze pruskim, a od 1806 r. był pod zaborem rosyjskim.

W 1806 roku z fundacji hrabiego Tomasza Ostrowskiego herbu Rawicz, senatora, wojewody i prezesa Senatu Królestwa Polskiego, powstał wzniesiony według projektu architekta Jakuba Kubickiego kościół parafialny pod wezwaniem Św. Klemensa. W tym samym czasie (i w tym sa-mym klasycystycznym stylu) Kubicki zaprojektował zajazd usytuowany w pobliżu kościoła i rynku, a jednocześnie u wylotu głównego traktu w kierunku Warszawy. Zajazd ten, obszerny i wygodny, dający schronienie zarówno podróżnym, jak i koniom, zaopatrzony w szynk z zapleczem, stał się znaną i licznie odwiedzaną - szczególnie przez kupców - gospodą. Szczególną sławę przyniósł mu książę Józef Poniatowski, który w 1809 r. przed bitwą pod Raszynem zagościł tu wraz ze swoim sztabem.

Kolejne zniszczenia i rabunki miały miejsce w okresie powstania listopadowego, kiedy to w 1831 roku znaczne siły rosyjskie zostały skon-centrowane na linii Błonie - Nadarzyn. Wkrótce po upadku powstania, w 1837 roku, zaborcy rosyjscy przemianowali województwo warszawskie na gubernię warszawską. Następne zmiany nastąpiły po stłumieniu kolejnego, patriotycznego zrywu Polski, powstania styczniowego. W 1869 roku przeprowadzony został nowy podział administracyjny guberni. W tym samym roku władza rosyjska odebrała Nadarzynowi prawa miejskie, nadając mu status osady. Mimo to stale wzrastała liczba mieszkańców Nadarzyna; pod koniec XIX wieku żyło tu około 1200 osób, a w 1910 roku 2500.

Zniszczenia w okresie l wojny światowej nie ominęły również Nadarzyna, którego ludność pod koniec wojny zmniejszyła się do połowy, głównie na skutek ewakuacji podczas przygotowań linii frontu.

W 1915 roku pożar zniszczył zwartą, drewnianą zabudowę wokół rynku, a w listopadzie 1918 roku członkowie założonej przed dziewięcioma laty Ochotniczej Straży Pożarnej pod dowództwem Kazimierza Rosińskiego brali udział w rozbrajaniu Niemców.

W latach międzywojennych Nadarzyn należał do gminy Młochów powiatu błońskiego. Był jednak siedzibą gminy, która mieściła się w jednym z budynków okalających Plac Marszałka Piłsudskiego, gdzie obecnie stoi popiersie marszałka. Ludność całej gminy liczyła wówczas około 10,5 tys. osób; w tym olbrzymią większość, bo około 9,5 tys. stanowili Polacy, a do mniejszości narodowych należeli Żydzi (zajmowali się głównie handlem) oraz niewielka liczba Niemców i Rosjan.

 W niepodległej już Polsce nadal intensywnie pracowała w Nadarzynie Ochotnicza Straż Pożarna, a obok niej rozwijało swą działalność Kółko Rolnicze, które prowadziło szkolenia rolników, między innymi poprzez wizytowanie gospodarstw o najlepszych wynikach. W roku 1932 oddano do użytku drewnianą szkołę o sześciu izbach lekcyjnych, przy której budowie szczególnie dużo inicjatywy wykazali Tomasz Kalbarczyk - ówczesny kierownik szkoły, oraz mieszkaniec Nadarzyna, Bolesław Mroziński. Budynek ten służył później dzieciom jako przedszkole i został rozebrany kilkanaście lat temu, ustępując miejsca przestronnemu, nowoczesnemu gmachowi przedszkola. W 1935 roku powstał w Nadarzynie gminny Ośrodek Zdrowia, którego pierwszym kierownikiem był doktor Wróbel.

W latach II wojny światowej położony w sąsiedztwie gnębionej Warszawy na szlaku, po którym posuwała się niemiecka l Dywizja, Nadarzyn był jednym z punktów oporu wojsk polskich. Wiosną 1940 roku ekshumacja i pogrzeb pomordowanych wcześniej osób przekształciły się w patriotyczną manifestację przy dźwiękach chóralnie odśpiewanej „Roty”. Na tym terenie działał oddział WZ-Armii Krajowej, którego dowódcą był por. Henryk Walicki ps. „Twardy” z Podkowy Leśnej. Spod okupacji hitlerowskiej Nadarzyn został uwolniony tego samego dnia co Warszawa - 17 stycznia 1945 roku.

                                                                                                                                                     Oprac. Grażyna Siczek

mapa Nadarzyna i okolic z 1843 roku (opr. przez Kwatermistrzostwo Wojska Polskiego)

odkrycia archeologiczne 1 (2004 r.)

odkrycia archeologiczne 2 (2005 r.)

Wystawa „O granice i niepodległość 1918-1922” (cz. I)

Prezentacja „O Karolu Łoniewskim”